Salomon August Andrée

Salomon August Andrée

Data i miejsce urodzenia	18 października 1854 Gränna
Data i miejsce śmierci	październik 1897 Wyspa Biała
Zawód, zajęcie	inżynier, fizyk, aeronauta i badacz polarny
Multimedia w Wikimedia Commons

Salomon August Andrée, znany także jako S.A. Andrée (ur. 18 października 1854 w Grännie w Szwecji, zm. w październiku 1897 na Wyspie Białej w archipelagu Svalbard) – szwedzki inżynier, fizyk, aeronauta i badacz polarny, który zginął podczas nieudanej próby zdobycia bieguna północnego balonem napełnionym wodorem.

Życiorys

Salomon August Andrée urodził się 18 października 1854 roku w Gränna w południowej Szwecji^[1] . Był piątym dzieckiem farmaceuty Klasa Georga Andrée i jego żony Miny^[1] . W 1871 roku podjął studia w sztokholmskim Królewskim Instytucie Technicznym, które ukończył w 1874 roku^[1] . Po zakończeniu nauki pracował początkowo przez dwa lata jako inżynier-projektant w Sztokholmie^[1] .

W 1876 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych jako asystent działu szwedzkiego na wystawie światowej w Filadelfii^[2] . Tam zapoznał się z technologią żeglugi powietrznej balonami^[1] . Spotkał się tam z amerykańskim pionierem baloniarstwa Johnem Wisem (1808–1879) i przeczytał prace szwedzkiego meteorologa Carla Fabiana Björlinga (1839–1910) o wiatrach w zachodniej Europie Om vindarnas lagar och försöken till väderleksförutsägelser^[3].

W kolejnym roku odbył kurs z zakresu ekonomii narodowej^[2] . W latach 1880–1882 pracował jako asystent swojego dawnego profesora Gustafa Roberta Dahlandera (1834–1903) w Królewskim Instytucie Technologii^[1] .

W 1882 roku brał udział w szwedzkiej wyprawy do Svalbardu zorganizowanej pod kierownictwem Nilsa Ekholma (1848–1923) w ramach pierwszego Międzynarodowego Roku Polarnego ustanowionego z inicjatywy Karla Weyprechta (1838–1881)^[1] . Przez rok miały być prowadzone skoordynowane pomiary fizyczne i meteorologiczne w całorocznych stacjach na terenie całej Arktyki^[1] . Szwedzka wyprawa miała spędzić roku w Mosselbukta, lecz z uwagi na ciężkie warunki ostatecznie stacjonowała na Kapp Thordsen w Isfjorden, gdzie już od 1872 roku stał budynek^[1]  wzniesiony na potrzeby firmy eksploatującej fosforyty^[4]. Andrée był odpowiedzialny za prowadzenie badań nad zjawiskami elektrycznymi w atmosferze^[1] . Po powrocie opublikował wyniki swoich badań^[1] . Jednak z uwagi na pomyłki popełnione przez Andrée przy wyliczeniu zapasu nafty na potrzeby ekspedycji, której nafty zabrakło, wyniki jego badań były kwestionowane przez Ekholma^[1] .

Po powrocie ze Svalbardu Andrée krótko pracował na stanowisku technicznym w Królewskim Instytucie Technologicznym, a następnie rozpoczął pracę w urzędzie patentowym, gdzie od 1895 roku pełnił funkcję głównego inżyniera^[1] . W 1891 roku został wybrany do rady miasta Sztokholmu z listy partii liberalnej – opowiadał się za skróceniem czasu pracy pracowników miejskich i zaproponował budowę podziemnej sieci obejmującej wodociągi, kanalizację, sieć elektryczną^[1] .

W 1892 roku Andrée poznał Francesco Cettiego, pilota balonów i wkrótce dzięki dotacji fundacji Larsa Hierty (1801–1872) kupił własny balon „Svea”^[2] . Na przestrzeni dwóch lat odbył 9 lotów, podczas których prowadził badania naukowe^[1] . Prawdopodobnie jako pierwszy w Szwecji wykonał zdjęcia lotnicze^[1] . Jako pierwszy odbył lot balonem ze Szwecji do Finlandii^[2] . Przeleciał ponad 1300 km w ciągu mniej niż 40 godzin przy średniej prędkości 30 km na godzinę^[3]. Podczas lotów doszedł do wniosku, że do sterowaniem balonem można używać lin do kontrolowania wysokości lotu^[5]. Wkrótce zaczął planować wyprawę balonem na biegun północny^[3].

Wyprawa balonowa na biegun północny

 Główny artykuł: Wyprawa balonowa Andréego.

3 lutego 1895 roku Andrée przedstawił propozycję zbadania północnego regionu polarnego przy użyciu balona^[3]. Zaproponował dwie ekspedycje – lot nad biegun północny i z powrotem w 43 godziny oraz przelot nad Oceanem Arktycznym w 6 dni^[5]. Uzyskawszy wsparcie Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk^[5], króla Szwecji Oskara II (1829–1907), Alfreda Nobla (1833–1896) i Oscara Dicksona (1823–1897) zorganizował w 1897 roku taką wyprawę^[2] . Budowę nowoczesnego balonu dostosowanego do potrzeb ekspedycji zlecił francuskiemu konstruktorowi balonów Henriemu Lachambre (1846–1904)^[1] . Balon miał być m.in. wyposażony w ciemnię, tak by Andrée mógł wywoływać zdjęcia na pokładzie i przesyłać je gołębiami do Szwecji^[5].

Na miejsce startu obrano wybrzeże zatoki Virgohamna w północnej części wyspy Danskøya na północno-zachodnim krańcu Svalbardu^[2] . Oprócz Andréego w skład załogi wszedł Nils Ekholm i fotograf Nils Strindberg (1872–1897)^[2] . Pierwsza próba startu w 1986 roku nie powiodła się z uwagi na brak wiatru z południa^[2] [6]. Ekholm zrezygnował z uczestnictwa w wyprawie^[1] .

Udany start balonu „Örnen” nastąpił rok później – 11 lipca 1897 roku^[6]. Oprócz Andréego w skład załogi wszedł także inżynier Knut Frænkel (1870–1897) i Nils Strindberg; członkiem rezerwowym był Vilhelm Swedenborg (1869–1943)^[3]. Początkowo balon przemieszczał się bardzo szybko, lecz po dwóch dniach, na szerokości 83°N wskutek mrozu i oblodzenia, został zepchnięty na pak lodowy, a załoga zdecydowała się na lądowanie^[3]. Wylądowano ok. 500 km od Danskøya i ok. 700 km od bieguna^[3]. Ostatnia wiadomość o wyprawie pochodziła z 16 lipca, kiedy to załoga statku wielorybniczego złapała gołębia pocztowego z listem nadanym z balonu 13 lipca o godz. 12.30 z pozycji 82°02′00″N 15°15′00″W/82,033333 -15,250000 z uspokajającą notatką zakończoną słowami „na pokładzie wszystko w porządku”^[7][2] .

Członkowie wyprawy wyruszyli w marsz na południe^[3], odżywiając się mięsem niedźwiedzi polarnych^[6]. Dotarli w okolice Wyspy Białej, lecz kra na której się znajdowali rozpadła się^[6]. Rozbitkom udało się dotrzeć na ląd, gdzie założyli obóz, jednak żaden z nich nie przeżył^[6]. Przyczyny śmierci upatrywano początkowo we włośnicy, której mogli nabawić się przez jedzenie surowego mięsa niedźwiedziego^[6]. Później sugerowano również zatrucie jadem kiełbasianym^[6], zatrucie dwutlenkiem węgla w namiocie i samobójstwa^[1] . Wnikliwą analizę możliwych przyczyn śmierci przeprowadziła w 2013 roku także szwedzka lekarka Bea Uusma (ur. 1966), która doszła do wniosku, że Strindberg najprawdopodobniej wskutek ran odniesionych po ataku przez niedźwiedzia polarnego; Frænkel próbował go ratować, lecz sam został ranny i zmarł; przyczyny śmierci Andrée nie da się jednoznacznie określić^[1] .

W 1899 roku na wybrzeżu Ziemi Króla Karola znaleziono jedną z boi, którą wyprawa miała zrzucić na biegun północny, a rok później drugą^[8]. Szczątki członków wyprawy odkryto na Wyspie Białej dopiero w 1930 roku^[8] i przewieziono do Szwecji, gdzie zostały skremowane a prochy złożone we wspólnym grobie na cmentarzu Norra begravningsplatsen w Sztokholmie^[1] . W pozostałościach obozu znaleziono również dwa dzienniki Andréego oraz zapiski Frænkla^[8].

Upamiętnienie

Na cześć Andréego nazwano na Svalbardzie:

• obszar między Woodfjorden i Wijdefjorden – Ziemia Andréego^[8][9] 
• niewielki lodowiec Andréebreen^[10] 
• obszar pozbawiony lodu na zachodnim krańcu Wyspy Białej – Andréeneset^[11] 
• zatokę na południowo-wschodnim wybrzeżu Wyspy Królewskiej – Andréebukta^[12] 

a także wyspę u wybrzeża Półwyspu Antarktycznego – Andrée Island^[13] .

W 1967 roku Per Olof Sundman opublikował powieść Podróż napowietrzna pana inżyniera Andrée, która została uhonorowana Nagrodą literacką Rady Nordyckiej w 1968 roku^[14] . Jej adaptacja filmowa Lot orła, zrealizowana w 1982 przez Jana Troella z Maxem von Sydowem w roli Salomona Andréego była nominowana do Oscara w 1983 roku w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny^[15] .

Przypisy

Bibliografia

• Andrée Island. [w:] SCAR Composite Gazetteer of Antarctica [on-line]. Scientific Committee on Antarctic Research. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
• Barr, Susan: Salomon August Andrée. W: Store norske leksikon. 2023-08-01. (norw.).
• Forsstrand, C.: S August Andrée. W: Svenskt biografiskt lexikon. (szw.).
• Mileska, Maria Irena. Szwedzcy podróżnicy. „Poznaj Świat”. 3 (256) (R. XXII), s. 44–45, Marzec 1974. (pol.). 
• Mills, William James: Exploring Polar Frontiers. ABC-CLIO, 2003. ISBN 978-1-57607-422-0. [dostęp 2024-01-28]. (ang.).
• Norwegian Polar Data Centre: Andréebreen. 2017. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
• Norwegian Polar Data Centre: Andréebukta. 2017. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
• Norwegian Polar Data Centre: Andrée Land. 2017. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
• Norwegian Polar Data Centre: Andréeneset. 2017. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
• Nuttall, Mark: Encyclopedia of the Arctic. Routledge, 2005. ISBN 978-1-136-78680-8. [dostęp 2024-01-28]. (ang.).
• Orwin, Anders K.. The settlements and huts of Svalbard. „Norsk Geografisk Tidsskrift”. 5–8, s. 571–584, 1939. 7. A. W. BRØGGERS B0KTRYKKERI A/S. [dostęp 2024-01-28]. (ang.). 
• The 55th Academy Awards 1983. [w:] oscars.org [on-line]. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
• 1968 Per Olof Sundman, Sweden: Ingenjör Andrées luftfärd. [w:] Nordic Co-operation [on-line]. [dostęp 2024-01-29].

Linki zewnętrzne

• Grenna museum: The Andrée Expedition. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
• Lot orła w bazie Filmweb
• Henri Lachambre: Wyprawa Andrée'go balonem do bieguna. Warszawa: 1898. [dostęp 2024-01-29].brak strony w książce