Cyprys
Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „Cyprysy”. Zobacz też: Cyprysy – obraz Vincenta van Gogha. |
Cyprys wiecznie zielony | |||
Systematyka[1][2] | |||
Domena | eukarionty | ||
---|---|---|---|
Królestwo | rośliny | ||
Podkrólestwo | |||
Nadgromada | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Nadklasa | nagonasienne | ||
Klasa | iglaste | ||
Rząd | cyprysowce | ||
Rodzina | cyprysowate | ||
Rodzaj | cyprys | ||
Nazwa systematyczna | |||
Cupressus L. Sp. Pl. 1002. 1 Mai 1753[3] | |||
Typ nomenklatoryczny | |||
C. sempervirens L.[3] | |||
| |||
|
Cyprys (Cupressus L.) – rodzaj drzew i krzewów iglastych z rodziny cyprysowatych. Obejmuje ok. 17[4]–19[5] gatunków, występujących w Ameryce Środkowej, w Azji od południowo-zachodnich Chin, poprzez rejon Himalajów po południowo-zachodnią Azję i północną Afrykę[4]. Często rosną w suchym i gorącym klimacie. Wiele gatunków to rośliny ozdobne[6]. Pochodzący z Azji południowo-zachodniej cyprys wiecznie zielony jest popularnie sadzony jako ozdobny w całym obszarze śródziemnomorskim[4].
Morfologia
- Pokrój
- Drzewa do 35 m wysokości[6] (rzadko wyższe, aczkolwiek odkryto okaz C. torulosa osiągający aż 102 m wysokości[7]), rzadziej krzewy o różnym pokroju[8], często wąskokolumnowym[6]. Korona gęsta[4], z miotlastymi rozgałęzieniami tj. z gałązkami rozchodzącymi się w różnych płaszczyznach[8].
- Pień
- Kora łuszcząca się włóknistymi pasmami[8].
- Liście
- Łuskowate, gęsto ustawione i ściśle przylegające do pędu. Silnie aromatyczne po roztarciu[4].
- Organy generatywne
- Cyprysy są jednopienne, z kwiatami rozdzielnopłciowymi i wiatropylnymi[4]. Kwiaty męskie szczytowe, o długości od 3 do 6 mm, maczugowatego kształtu, z początku żółto-zielone, z czasem brązowieją. Kwiaty żeńskie zebrane w kuliste szyszki (do 4 cm średnicy). Szyszki składają się z 6–12 tarczowatych łusek, silnie drewniejących. Dojrzewają w drugim roku[4].
Systematyka
Wykaz gatunków[5]:
- Cyprysy Starego Świata:
- Cupressus cashmeriana Royle ex Carrière
- Cupressus chengiana S.Y.Hu
- Cupressus duclouxiana Hickel
- Cupressus dupreziana A.Camus
- Cupressus funebris Endl.
- Cupressus pakistanensis Silba
- Cupressus sempervirens L. – cyprys wiecznie zielony, cyprys włoski
- Cupressus silbae B.Huang bis
- Cupressus torulosa D.Don
- Cyprysy Nowego Świata – zaliczane przez niektórych autorów na podstawie badań genetycznych do rodzaju Callitropsis (Xanthocyparis)[9] lub do odrębnego rodzaju Hesperocyparis[10]
- Cupressus abramsiana C.B.Wolf
- Cupressus arizonica Greene – cyprys arizoński
- Cupressus bakeri Jeps.
- Cupressus goveniana Gordon – cyprys Gowena
- Cupressus guadalupensis S.Watson
- Cupressus lusitanica Mill.
- Cupressus macnabiana A.Murray bis
- Cupressus macrocarpa Hartw. – cyprys wielkoszyszkowy
- Cupressus pygmaea (Lemmon) Sarg.
- Cupressus sargentii Jeps.
Zastosowanie
Cyprys wiecznie zielony jest od wielu wieków często sadzonym gatunkiem ozdobnym na terenach parkowych, w ogrodach i na cmentarzach w całym obszarze śródziemnomorskim. Drewno bardzo trwałe, odporne na szkodniki owadzie, często wykorzystywane w meblarstwie[4]. W warunkach Europy Środkowej cyprysy przemarzają, jeśli uprawiane są w gruncie[8].
Z cyprysów destyluje się olejki eteryczne, wykorzystywane w przemyśle perfumeryjnym i kosmetycznym. Najpopularniejszy olejek cyprysowy destyluje się z igliwia i gałązek drzew z cyprysa wiecznie zielonego. Na rynku można też spotkać osiągający wysokie ceny olejek zwany cyprysowym, uzyskiwany jednak z żywiczlinu Callitris columellaris (syn. Callitris intratropica), nazywanego cyprysem australijskim lub niebieskim (wyróżniany jest też olej z cyprysu białego, ale taksonomicznie między tymi roślinami nie ma różnic[11])[12].
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
- ↑ M.J.M.M.J.M. Christenhusz M.J.M.M.J.M. i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).
- ↑ a b Index Nominum Genericorum (ING). Smithsonian Institution. [dostęp 2013-01-23]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 144. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ a b Cupressus. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2013-01-23].
- ↑ a b c Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 26. ISBN 0-333-73003-8.
- ↑ LydiaL. Smith LydiaL., World's deepest canyon is home to Asia's tallest tree - and Chinese scientists only just found it [online], livescience.com, 21 lipca 2023 [dostęp 2023-07-23] .
- ↑ a b c d Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy iglaste. Część I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 192-193. ISBN 83-01-05225-2.
- ↑ The Illustrated Encyclopedia of Trees and Shrubs: An Essential Guide to Trees and Shrubs of the World. books.google.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-04)]. MobileReference, 2008 – 5205
- ↑ Robert P. Adams, Jim A. Bartel & Robert A. Price. A new genus, Hesperocyparis, for the cypresses of the Western Hemisphere. „Phytologia”. 91 (1), s. 160–185, 2009. (ang.).
- ↑ Callitris columellaris F.Muell.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-02].
- ↑ Marta K.M.K. Grochowalska Marta K.M.K., Olejek eteryczny cyprysowy, „Pharmacopola”, 2 (5), 30 października 2022, s. 32–34 .
- Britannica: plant/cypress
- БРЭ: 2065275
- DSDE: cypres
- EoL: 34195
- Flora of China: 108697
- Flora of North America: 108697
- GBIF: 2683954
- identyfikator iNaturalist: 49292
- IPNI: 30002843-2
- ITIS: 183455
- NCBI: 13468
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:30002843-2
- Tela Botanica: 100779
- identyfikator Tropicos: 40018366
- USDA PLANTS: CUPRE
- identyfikator taksonu Fossilworks: 369914